کشف اشعار منتشر نشده ای از ایرج میرزا، فرخی یزدی و میرزاده عشقی - فروش برتر

به گزارش گروه فرهنگی خبرنگاران، اخبار، گزارش ها و عکس های منتشر شده در مطبوعات هر دوره ای، منابع ارزشمندی برای تاریخنگاران به شمار می فرایند. این دست از منابع هم در تک نگاری درباره شخصیت های ادبی، فرهنگی، هنری، سیاسی و… کاربرد دارند هم در بازخوانی جامعه شناسانه دوره های مختلف. این منابع در مواردی می توانند دید ما را نسبت به گذشته تغییر دهند.

پاییز سال جاری (1398) دفتر اول از کتاب اخبار مشاهیر ادب معاصر در مطبوعات: از دوران قاجار تا عصر حاضر اثر مهدی نورمحمدی با شمارگان 550 نسخه، 418 صفحه و بهای 92 هزار و 500 تومان توسط نشر علم در دسترس مخاطبان نهاده شد. نورمحمدی در این کتاب اخبار منتشر شده از میرزاده عشقی، ایرج میرزا، اشرف الدین حسینی، فرخی یزدی و حیدرعلی کمالی در نشریات را پیگیری نموده و به نکات جالب توجهی هم رسیده است. نکاتی که در بازنگاری تاریخ ادبیات معاصر ایران اهمیت ویژه ای پیدا می نمایند.

با نورمحمدی گفت وگویی داشته ایم که در ادامه آن را مطالعه خواهید کرد. او مورخ، پژوهشگر و سندشناس است و از دیگر کتاب های او می توان به این موارد اشاره نمود: نورمحمدی همچنین نویسنده این کتاب های ترور در بهارستان، قره العین؛ زندگی، عقیده، مرگ، خاطرات عارف قزوینی: به همراه اشعار چاپ نشده، تاریخچه میرزا کوچک خان: روایتی نو و متفاوت از قیام جنگل، مرقع دلگشا: زندگی و آثار ملک محمد قزوینی شیخ علی سکاک و محمدعلی خیارجی از پیشگامان خط تزئینی، خط گذار و نقاشی خط، قزوین در انقلاب مشروطیت، من و آزادی: خاطرات میرزا حسین خیاط (فرنیا) از دوستان عارف قزوینی و میرزا کوچک خان جنگلی و...

او برنده جایزه باستانی پاریزی برای کتاب باقر خان سعدالسلطنه حاکم قزوین در عصر ناصری، برگزیده اولین دوره کتاب سال قزوین در رشته تاریخ با کتاب قزوین در انقلاب مشروطیت و برگزیده دومین دوره کتاب سال قزوین در رشته هنر با کتاب عماد ملک خط: زندگی و آثار میرعماد سیفی حسنی است.

خبر ها و گزارش های مطبوعاتی در هر دوره ای از اسناد مهم برای بازخوانی تاریخی آن دوره به شمار می فرایند. به عنوان مثال بجز روایت و نقل تاریخ، یکی از مهم ترین دسته های اسنادی برای مطالعه جامعه شناختی ایران پس از مشروطه همین اخبار و گزارش های نشریات آن دوره است. با این اوصاف، اما امروزه این دسته از اسناد در پژوهش ها کمتر مورد توجه قرار می گیرند. نظر شما در این باره چیست؟ چرایی عدم توجه جدی به آن ها را در چه می بینید؟

روزنامه ها و مجلات قدیمی اطلاعات بسیار ارزشمند و منحصر به فردی دربارۀ وقایع و رویداد های تاریخی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، سیاسی و مالی در دوره های گذشته در اختیار محققان و پژوهشگران قرار می دهند. به همین دلیل، مطبوعات نیز مانند کتب و اسناد تاریخی، از جمله منابع مهم و معتبر در تحقیق محسوب شده و به لحاظ ارائۀ نکات تازه یاب، بیش از پیش مورد توجه نهاده شده اند.

البته با مقایسۀ آثار منتشر شده در حوزۀ اسناد و مطبوعات باید به این نکته اذعان کرد که در کشور ما به پژوهش و جست وجو در حوزۀ مطبوعات کمتر از اسناد توجه شده است. یکی از دلایل این امر، این است که بسیاری از روزنامه ها و مجلات قدیمی نایاب، کمیاب و یا دیریاب هستند و دور از دسترس پژوهشگران هستند و با توجه به اینکه شمار انبوهی از روزنامه ها و مجلات تا به امروز دیجیتالی نشده اند، امکان دسترسی به آن ها برای محققان به راحتی میسر نیست.

متأسفانه، چون در گذشته به مقولۀ آرشیو و نگهداری مطبوعات در کشور ما کمتر توجه شده، برخی شماره های روزنامه ها و مجلات قدیمی تا به امروز یافت نشده و یا حتی در برخی موارد، نسخه ای از برخی روزنامه ها تا کنون دیده نشده است که این موضوع در مورد روزنامه هایی که در شهرستان ها به چاپ می رسیده بیشتر صادق است.

به جز در دسترس نبودن مطبوعات قدیمی برای عموم پژوهشگران، همکاری نکردن نهاد های متولی، قوانین خشک و دست و پاگیر اداری و همچنین زمان بر بودن آنالیز مطبوعات قدیمی، از دلایل عدم توجه پژوهشگران به مطبوعات محسوب می گردد. کهنگی، پوسیدگی، حروف ریز و نامناسب و کیفیت ضعیف چاپ برخی از مطبوعات قدیمی نیز از جمله عواملی است که جست وجو در مطبوعات قدیمی را برای پژوهشگران به امری طاقت فرسا تبدیل نموده و باعث شده است که در مقایسه با اسناد به حوزۀ مطبوعات کمتر توجه داشته باشند.

شخصیت های مطرح شده در کتاب اخبار مشاهیر ادب معاصر از عظیمان ادبیات معاصرند و برخی هم در حوزه سیاست چهره ای مشهور. طبیعی است که نشریات در زمان حیات به زندگی ادبی و سیاسی آن ها بسیار بپردازند و از دیدگاه های مختلفی آن ها را آنالیز نمایند. همین تفاوت دیدگاه ها باعث اهمیت این اخبار و گزارش ها نیز هست. با توجه به این اهمیت و ضرورت بفرمائید که پیش از کتاب شما، پژوهشی دیگری در این موضوع منتشر شده یا خیر؟

تا پیش از این کتاب، اثری که به طور مستقل و در قالب کتاب به اخبار زندگی و آثار مشاهیر ادب معاصر بپردازد به چاپ نرسیده است. ولی در حوزۀ اسناد، مجموعه ای با عنوان اسنادی از مشاهیر ادب معاصر توسط آقای دکتر علی میرانصاری توسط سازمان اسناد ملی ایران به چاپ رسیده که در آن اسناد با ارزشی از مشاهیر ادب معاصر گردآوری و به مخاطبان ارائه شده است.

پس با توجه به اینکه پژوهش شما نخستین کار منتشر شده در این حوزه به شمار می رود، بفرمائید که در جست وجوی اخبار مشاهیر در نشریات به چه نکات تازه ای از نظر تاریخی رسیدید که برای تاریخ نویسان و پژوهشگران می تواند مفید باشد؟ این نکات قاعدتاً می تواند در اصلاح برخی روایت ها به مورخان یاری کند و همین مساله دلیلی نیز بر اهمیت کتاب شماست.

با توجه به اینکه اخبار گردآوری شده در کتاب، اطلاعات و آگاهی های ارزشمند و نکات جدید و منحصر به فردی را دربارۀ زندگی، اشعار، آثار و افکار مشاهیر ادب معاصر دراختیار قرار می دهد و افق نویی را در منظر علاقه مندان می گشاید، به عنوان منبع تحقیقی مستند و معتبر، موجب شناختِ بیشتر محققان و پژوهشگران دربارۀ زندگی و آثار شخصیت های مشهور ادب معاصر شده و گامی جهت پژوهش های بعدی دربارۀ آنان به شمار می رود.

به برخی از ویژگی های مهم اخبار و مدارک این کتاب که حاوی آگاهی ها و نکات ارزشمندی است اشاره می کنم:

- انتشار اشعار و ابیات منتشر نشده ای از ایرج میرزا، میرزادۀ عشقی، فرخی یزدی و اشرف الدین حسینی (نسیم شمال) که در دیوان آن ها به چاپ نرسیده است.

- اطلاع از این نکته که ضبط های متفاوت اشعار شاعران یاد شده با دیوان آن ها نشانگر این است که این اشعار بعداً توسط آنان مورد بازبینی و اصلاح و تغییر نهاده شده است.

- اطلاع از این نکته که میرزادۀ عشقی دارای نمایش نامه ای به نام خرافات جادوگری بوده که تا کنون در دیوان وی به چاپ نرسیده و اثری از آن نیز در دست نیست.

- اطلاع از این نکته که درویش خان موسیقی دان مشهور عصر قاجار، ساخت موسیقی اپرت بچۀ گدا اثر میرزادۀ عشقی را بر عهده داشته است.

- چاپ دو مقالۀ منتشر نشده از میرزادۀ عشقی با عنوان نهضت الفبا که در دیوان او نیامده است.

- گردآوری روایت های مختلف ترور میرزادۀ عشقی در روزنامه های مختلف که آنالیز آن ها در کنار یکدیگر، تصویر روشنی از چگونگی قتل او به دست می دهد.

- گردآوری آگهی های دیوان میرزادۀ عشقی که آنالیز آن ها بیانگر این نکته است که تبلیغ و فروش این کتاب در دورۀ پهلوی دست کم تا سال 1312 خورشیدی با مسئله ای روبرو نبوده است.

- چاپ مقاله ای در روزنامۀ ناهید برای نخستین بار که حاوی کنایه ای سنگین به ملک الشعرای بهار در روزنامۀ ناهید بوده و او را به سبب سرودن شعر جمهوری نامه مسبب به قتل رسیدن عشقی دانسته است.

-اطلاع از این نکته که ایرج میرزا نخستین شخصیت شناخته شدۀ ادبی است که مجلس ترحیم او با اجرای موسیقی همراه بوده است.

-انتشار مقالۀ میم سپاسی از طرفداران عارف قزوینی در انتقاد از ایرج میرزا به دلیل سرودن عارف نامه برای نخستین بار.

- انتشار مقالۀ علی آذری در مورد دلیل سروده شدن عارف نامه توسط ایرج میرزا برای نخستین بار.

- اشرف الدین حسینی از پیشگامان و بنیانگذاران ادبیات کودک در ایران بوده و آثار او به عنوان کتاب درسی در مدارس و مکتبخانه های آن موقع مورد استفاده قرار می گرفت.

- بر خلاف پندار برخی از نویسندگان همچون سعید نفیسی و محمداسماعیل وطن پرست که نوشته های آنان مبنای استناد بسیاری از محققان متأخر شده، فرستاده شدن اشرف الدین نسیم شمال به دارالمجانین دلایل سیاسی نداشته و توطئه ای از سوی نظمیه برای خاموش کردن و یا از میان بردن او نبوده است.

- بر خلاف پندار های رایج، نسیم شمال نه در اواخر عمر بلکه طی سال های 1300 تا 1303 به تناوب در دارالمجانین به سر می برده و حتی بیماری او تا سال 1305 نیز ادامه داشته است.

- گردآوری چند خبر دربارۀ درگذشت اشرف الدین حسینی نشانگر این است که بر خلاف نوشتۀ سعید نفیسی، خبر مرگ او در برخی مطبوعات انعکاس یافته و حتی برای او مجلس سالگرد نیز برگزار شده است.

- گردآوری و آنالیز روایت های مرتبط با قتل فرخی که به قلم مطلعین و هم بند های فرخی پس از شهریور 1320 به رشتۀ تحریر درآمده است، تصویر دقیق تر و روشن تری از این جنایت دهشتناک به دست می دهد.

گزارش برگزاری مجلس ختم برای فرخی مدت کوتاهی پس از خروج رضا شاه از کشور توسط برادر عظیم فرخی و توضیح این مجلس از زبان عبدالحسین آیتی روزنامه نگارِ همشهریِ فرخی برای نخستین بار، حاوی نکات بدیعی است.

- حیدرعلی کمالی از پیشگامان صائب شناسی در ایران و جزو نخستین کسانی است که برای احیای نام و آثار این شاعر عظیم سبک هندی کوشش های مهمی انجام داده است.

- چاپ دو عکس منتشرنشده از ایرج میرزا و حیدرعلی کمالی که برای نخستین بار به چاپ رسیده است.

درباره همکاری میرزاده عشقی با روزنامه شفق سرخ به مدیریت علی دشتی هم کمتر شنیده بودیم. با توجه به تفاوت دیدگاه های عشقی و علی دشتی درباره نوع این همکاری بفرمائید.

روزنامۀ شفق سرخ که به مدیریت علی دشتی در سال 1300 خورشیدی تأسیس شد، یکی از روزنامه های مهم تاریخ مطبوعات ایران محسوب می گردد. در این روزنامه که موجد یک جریان سیاسی، فکری و ادبی و به نوعی روشنفکری روزگار اوایل عصر پهلوی است، مقالات و نوشته هایی از چهره های نامداری، چون رشید یاسمی، نصرالله فلسفی، سعید نفیسی و دهخدا به چاپ رسیده است.

با توجه به اهمیتی که این روزنامه به مباحث ادبی و هنری قائل بود، آنالیز دورۀ کامل آن از لحاظ ادبی واجد اهمیت فراوانی است و بر اساس آن می توان به تصویری دقیق و روشن از فعالیت های چهره های هنری و ادبی ایران در اواخر قاجار و اوایل عصر پهلوی دست یافت.

برای مثال، دربارۀ کلنل وزیری، مدرسۀ عالی موسیقی، کلوپ موزیکال و کنسرت های مدرسۀ عالی موسیقی و کلنل وزیری اطلاعات بسیار ارزشمندی در این روزنامه آمده است که من این اخبار ارزشمند را در کتاب اخبار و اسناد کلنل علینقی وزیری که در سال 1398 توسط انتشارات ماهور به چاپ رسید آورده ام.

دربارۀ عارف، اخبار کنسرت ها و همچنین اشعار او نیز اطلاعات و آگاهی های سودمندی در شفق سرخ می توان دست یافت.

با توجه به اینکه علی دشتی از دوستان نزدیک میرزادۀ عشقی بوده، به خوبی آثار و به خصوص نمایش نامه های میرزادۀ عشقی بوده را در شفق سرخ انعکاس داده است.

در این روزنامه، آگهی نمایش نامه ها، اشعار و مقالات عشقی و نقد هایی که بر نوشته های او وارد شده و همچنین پاسخ های عشقی بر این نقد ها به چاپ رسیده که همگی این مطالب را در کتاب گرد آورده ام.

حتی عکس معروفی نیز از عشقی و علی دشتی در کتاب منتشر نموده ام که مربوط به سال 1301 است و دو سال پیش از کشته شدن عشقی گرفته شده و گویای دوستی این دو چهرۀ سرشناس فرهنگی ایران است.

این نکات نشان دهنده آن است که تاریخ ادبیات معاصر ایران باید با اصلاحات زیادی بازنویسی گردد و تواریخ فعلی ناقصند. فی المثل ما تا به امروز گمان می کردیم که دست هایی پشت پرده نسیم شمال را به دارالمجانین فرستاده و مطبوعات آن روز در روبروه با این رفتار با همکارشان، واکنشی درخور نشان نداده اند.

اشرف الدین حسینی یکی از شعرا و روزنامه نگاران عظیم عصر مشروطیت است که با اشعار طنزآمیز و همچنین انتشار روزنامۀ نسیم شمال، نقش بسیار مهمی در بیداری ایرانیان داشته است. وی را به خاطر اشعار طنزآمیز انتقادیش پیشوای شعر طنزآمیز عضر مشروطه لقب داده اند، همانند دهخدا که پیشوای نثر طنزآمیز عصر مشروطه لقب یافته است. متأسفانه با وجود خدمات ارزندۀ این شخصیت عظیم مردمی به مطبوعات، ادبیات و انقلاب مشروطه، بیشتر اوقات زندگی خود را با فقر، بیماری و قدرنشناسی سپری نموده و حتمی کارش به دارالمجانین کشیده است.

در کتاب، مدارکی آورده ام که بیانگر این نکته است که شعرایی همچون میرزادۀ عشقی، ملک الشعرای بهار، حسین صبا (مدیر روزنامۀ ستارۀ ایران)، حسین توفیق (مدیر روزنامۀ توفیق) و سید حسن مدرس (نمایندۀ مردم تهران) در خلاصی وی از دارالمجانین سعی و همت داشتند و به وی مساعدت هایی نیز می کردند.

البته به طوری که گفتم، قبلاً بر اساس نوشته های سعید نفیسی ابراهیم صفایی و محمداسماعیل وطن پرست چنین تصور می شد که وی توسط نظمیۀ پهلوی و طی سال های 1306 تا 1312 به دارالمجانین فرستاده شده است، ولی مدارک به دست آمده و چاپ شده در کتاب معین ساخت که وی از سال 1300 تا 1302 در دارالمجانین به سر می برده و این مسئله ارتباطی با توطئۀ نظمیه برای خاموش ساختن وی ندارد.

میرزادۀ عشقی در سال 1300 مقاله ای در روزنامۀ قرن بیستم با عنوان بیچاره سید اشرف نوشته و از بی وفایی و قدرنشناسی مردم نسبت به نسیم شمال گلایه نموده است که این مطلب را نیز در کتاب آورده ام.

قرار است این پروژه را ادامه بدهید؟

این پروژه در یک بازۀ زمانی پنج ساله در 6 یا هفت مجلد به چاپ خواهد رسید و مجلدات بعدی به ملک الشعرای بهار، علی اکبر دهخدا، وحید دستگردی، عارف قزوینی، عبرت نائینی، عمادالکتاب، واعظ قزوینی، احمد کسروی، نیما یوشیج، صادق راهنمایی، محمدحسین شهریار، پروین اعتصامی، فروغ فرخ زاد و … اختصاص دارد.